Âlim (İmam Nevevî)

Âlemlerin Rabbi Allah’a hamd, Efendimiz Muhammed aleyhisselama, ailesine, ashabına salat ve selam olsun.

Aziz kardeşlerim,

Ümmet-i Muhammed’in tarihinde eşsiz yer tutan, sahabe ve tâbiîn neslinden olmadığı hâlde onlar gibi hayat yaşayan, ayağına gelmiş dünya nimetlerine tekme atarak ve dünyaya tenezzül etmeden ömrünü tamamlayan, yedi yüzyıldan beri ümmetimizin bütün mezhepleri ve fikir ekolleri tarafından benimsenen, kimsenin aşırılığı ya da hataları hakkında bahis açamadığı bir Allah dostundan bahsedeceğiz.

Bu şahıs Şam yakınlarındaki Neva adlı köyde doğmuş ve oraya nispetle anılan İmam Nevevî hazretleridir.

Hayatı Hakkında Anlatılan Bilgilerin Güvenilirliği: 

Nevevî’nin hayatı hakkında anlatılan güvenilir bilgilerin büyük çoğunluğu Şafiî mezhebinin umde isimlerinden sayılan, muttaki ve âlim bir zat olan Alaaddin ibni Attar adlı talebesinin eserinden alınmıştır. Bunu vurgulamamızın sebebi bizim de bu metin boyunca onun eserinden faydalanarak bahsettiklerimizin “maneviyat dünyasından alınmış şeyler işte… kaynağını bilmek şart değil…” türü sayılacak, kahve masasında anlatılagelmiş menkıbeler olmadığının altını çizmektir. Gözüyle gördüklerini anlatan mübarek bir zatın, hocasının zamanında yazdığı ve yüz yıllardan beri kütüphanelerde bulunan bir eseridir söz konusu olan.

Fazileti anlatmakla bitirilemeyecek, ümmetimizin takva, züht ve cesaret meziyetlerini temsil eden, fani âlemde kırk beş yıl yaşamasına rağmen asra sığmayacak denli iş gören, dünyanın mezbelelik ve virane manzaralı bir kabristanında medfun bu mübarek şahsiyet, kiminin toprağın üstünde debdebeli bir mezar yeriyle sergilediği şaşaasına karşın, toprak üzerinde de atıl ve köhne bir manzarayla karşımıza çıkmaktadır. Kiminin toprak üstünde, kiminin de toprağın altında şaşaası vardır.

İlim ve Amel Gölgesinde Yirmi Altı Sene:

İmam Nevevî rahmetullahi aleyh, sadece bir âlim değil. Tekkesinde zikirle meşgul olup bir hırka içinde tesbih çekerek ömür geçirmiş abidlerden de değil sadece. Babasından kalmış mala tenezzül etmeyerek fakir hayatı yaşayan bir zahid olmaktan da ibaret değil. Yazdığı metinler dolayısıyla hapse girip sonra da bunlardan ötürü özür dilememe cesaretini göstermek de tek meziyeti olarak sayılamaz. Bu saydıklarımızın tamamını kendinde toplamış bir Allah dostundan söz ediyoruz. Âlim, abid, zahid, cesur bir insan. Yirmi sene okuyup üstüne yirmi sene de faaliyetle geçirmiş biri değil; bütün hayatı zaten kırk beş yıl, üç ay. On sekiz yaşına kadar da köyünün sıradan gençlerinden biriydi yalnızca. Bu yaştayken ilim öğrenmeye karar verip kalan yirmi altı sene ilim ve amel gölgesinde hayat geçirmiştir. Sadece yirmi altı sene. Bir bilgisayar programı yapmaya kalkışsak bile yirmi altı sene yine uzun bir zaman değildir. 

Kitapları Her Müslümanın Evinde:

İmam Nevevî, ümmet-i Muhammed’in evlerine Kur’an’dan sonra en çok aldıkları kitabın müellifidir: Riyâzu’s-Sâlihîn. Ümmetimizin kütüphanesinde bundan daha kıymetli kitaplar vardır, Sahîh-i Buharî ve başka birçok hadis eseri zaten Riyâzu’s-Sâlihîn’in beslendiği kaynakların bizatihi kendileridir. Fakat şeyhülislamlardan zoraki yazı okuyabilen avama varıncaya kadar herkesin istisnasız biçimde evinin kitaplığına aldığı ve Müslümanlığını geliştirmek için okuduğu kitap olma payesi Riyâzu’s-Sâlihîn’e nasip olmuştur.

Bir Müslüman yoktur ki Nevevî’nin eserlerinden biri sayesinde Resûlullah aleyhissalatu vesselamı öğrenmemiş olsun. Eğer ilk defa hadisle tanışacaksanız size onun 40 Hadis (Erbaîn)’ini gösterirler;

hâlbuki dört yüzden fazla âlimin ’40 hadis’ derlemesi yazdığı biliniyor, Nevevî’den önce ve sonra. Ama illa 40 hadis okumak istediğinizde karşınıza, muhatabınız hangi mezhepten olursa olsun, ilk sırada onun kaleminden çıkan konacaktır.

·         Eserlerinin Mahiyeti:

Hafızlık yapmak, Kur’an’ın nasıl okunacağına ve Kur’an edebine dair bilgileri almak isteyenlere günümüzün bütün yazı tekniklerinin gelişmişliğine ve baskının kolaylaşmasına, kitap bolluğuna rağmen yine de İmam Nevevî’nin eseri gösterilecektir: Et-Tibyân fî Âdâbi Hameleti’l-Kur’ân. “Kur’an’ı taşıyacak olana terbiye kitabı” diye bir kitapçık kaleme almıştır ve yüz yıllardır müminler, mukaddes kitaplarına dair edebi o eserden öğrenmektedirler. Resûlullah hangi duaları ederdi diye merak edenler de onun el-Ezkâr adlı eserine başvuracaklardır; hatta o kadar ki piyasadaki yüzlerce başka dua mecmuasından birini almak isteyenler de aldıkları derlemenin el-Ezkâr’dan faydalanılarak oluşturulduğunu fark edeceklerdir.

Sonuçta zikir kitabı okumak için ya Nevevî’ye ya da ondan kopyalayanlara muhtaç olma durumu söz konusudur.

Ümmet-i Muhammed’in -elbette Kur’an hariç- bütün mezhep ve ilim ekollerinde, kitapları Nevevî kadar okunan bir isim daha yoktur. İmam-ı Azam’dan İmam Şafiî’ye, hatta Nevevî’den dört yüz sene önce yaşamış İmam Malik’e varıncaya kadar hiçbir büyük isim müminlerin evlerindeki kütüphaneye yüksek ihtimalle girebilen kitap sahibi değillerdir. Azıcık okuyup yazan, ilme merak salan herkesin evinde mutlaka bir nüsha Riyâzu’s-Sâlihîn bulunur lâkin İmam Malik’in Muvatta’sı kaçımızın evinde var?

·         Ümmetin Alimleri Nezdinde Fazileti:

Nevevî’nin eserlerinin tanıtımı için bu mübarek ismi hatırlıyor olmaktan daha başka bir noktayı vurgulamaya çalışıyoruz. Düşününüz ki bir insan; peygamber olmadığı, ashab-ı kiramdan da sonra yaşadığı, sözgelimi seksen sene gibi uzun bir hayat sürmediği, daha beş yaşındayken kitap okumaya başlamadığı, toplamı yirmi altı seneden ibaret talebelik ve hocalık emeğiyle ümmet-i Muhammed’in ondan önceki geçmişinin en iyi taklitçisi ve kendinden sonraki altı yüz küsur seneye bakıldığında da henüz geçilememiş biri oluyor. Nevevî, yaklaşık olarak, ümmetimizin tarihinin tam ortasında durmaktadır. Takriben hicrî 650 senesinde vefat ettiğini kabul etsek bütün geçmiş 1400 senenin ortasına tekabül eder.

Onun hakkında şöyle bir iddia mübalağalı olmaz: Efendimiz aleyhisselamı takip eden ilk devir nesillerinden ashab-ı kiram, tâbiîn ve tebe-i tâbiîn zamanında yaşamadığı hâlde geçmiş nesillerdeki o mübarek kimseleri hayatında görebileceğimiz biridir. Bu tespiti belki Şafiî mezhebinde onunla ortak olduğu için bir Şafiî âlimi dillendirebilirdi ve bu normal sayılırdı ama adına mersiye yazan Hanefî âlimleri de bunu söylemektedirler. Malikîler ve Hanbelîler nezdinde de o mübarek ve saygın biri, kendinden önceki altı yüz senelik İslam hayatının ideal bir örneği tutulmaktadır. Ondan sonra da bu bereket, kalite ve revaçta bir âlim gelmemiş, geldiyse de üzerinden, Nevevî’nin ardından geçtiği kadar sene geçerek asırların kararıyla büyüklüğü tescil edilmemiştir.

Kendi şeyhini-hocasını herkes över ancak bu on, yirmi, elli sene sürer. Yüz sene geçtikten yani zaman o kişiyi tozlandırdıktan sonra adına yazılmış şiirleri bile ortalıkta bulmak mümkün olmaz. Nevevî’nin vefatı üzerinden yedi tane yüz yıl geçmiş ancak adı bugün dahi anıldığında tüyleri ürperten biri olmaktadır.

·         Haksızlık Karşısındaki Tavrı:

Sağlığında, Haçlılar’ı dize getirip Moğollar’ı İslam toprağından kovalayan bir yiğit. Ondan önceki âlimlerin “tabii efendim, tam münasip buyurduğunuz gibi…” yollu yağlama tavırlarıyla onayladıkları sultanın huzuruna çağrıldığında, Mısır’dan Hatay’a kadar İslam toprağını Haçlı ordusundan kurtarmış cesur komutan Baybars’a, uzun savaşlardan dolayı hâsıl olmuş gelir ihtiyacını Suriye’ye yeni vergiler getirmek suretiyle kapatma arzusuna karşın cesaretle hakkı dik tutmuştur. Baybars, halk arasında dedikodu çıkmasını engellemek için ulemanın onayını alma yoluna gittiği karar için, Nevevî adlı birinin

de bulunduğu ve onun halk tarafından sevildiğini duyunca, huzuruna getirilmesini talep ediyor. Otuzlu yaşların sonundaki o mübarek âlim geldiğinde ona kararını ve gerekçesini açıklayınca, Nevevî, teklifi reddederek sultanın sarayındaki yüzlerce hizmetçinin yarısı salınsa bütün Suriye’nin karnını doyurmanın mümkün olacağını ve milletin savaştan önce saray için masraf ettiğini söylüyor.

Kendinden önceki sultanı boğarak öldüren ve İslam toprağından Moğol belasını def ettiği, güçlü bir orduya sahip olduğu için adı anılırken dikkat edilen, zamanının en güçlü hükümdarlarından Baybars bu sözler karşısında afallayarak ilk tepkisini “kesin maaşını ve bunu işten atın!” diye gösteriyor.

Danışmanları sultana, Nevevî’nin devletten maaş almadığı gibi başka hiçbir insandan da bir kuruşa tenezzül etmeyen biri olduğunu söylüyorlar.

Hadi Riyâzu’s-Sâlihîn ve el-Ezkâr eserleri geldi diyelim, yedi asırdan beri Nevevî’nin şöhreti bugüne nasıl gelebildi sanıyoruz? Üstelik bu kişi müthiş bir mutasavvıf, müthiş de bir selefi. Halk adamlığı ise o var, âlimlikse o da var.

·         Allah Kuluna Yardım Edince:

Nevevî’yi bilmek, bir cümleyle, Allah’ın bu fani âlemde kimin elinden tutacağını bilmektir. Nevevî bilindiğinde, bu işin okumakla mı bilgisayar satın almakla mı olabileceği anlaşılır. Modern kurumlarda eğitim görmekle, unvan sahibi olmakla mı ilgili yoksa Allah elinden tutup kuluna yardım etmesiyle mi; bunu Nevevî’nin hayatından öğrenebiliriz.

·         Ümmet İttifakıyla Evliyadan Biri:

1976’dan beri Riyâzu’s-Sâlihîn’i okuyor ve okutuyorum. Allah nasip etti, büyük bölümünü ezberledim. Buharî’nin de mühim bir bölümünü ezberledim ancak beni Riyâzu’s-Sâlihîn’e bağlayan, müellifinin adı anılınca içimi hareketlendirenin ne olduğunu anlayamıyorum. Geçtiğimiz yıl Suriye’ye gittim, niyetimde Selahaddin-i Eyyubî’yi ziyaret etmek vardı, Neva’ya da gidecektim. Arkadaşlar arabayı da hazırladıkları hâlde cesaret edip yola çıkamadım. Baybars’ı ezen o şey neyse beni de ezdi.

Mesele hadis-i şeriflerse Riyâzu’s-Sâlihîn’de 1900 hadis var ve üstelik onları İmam Nevevî’nin önüne getiren de İmam Buharî, İmam Müslim gibi muhaddislerdir. Yani İmam Nevevî eserindeki hadisleri ondan önce yaşamış ve hadis-i şerifleri derlemiş âlimlerin eserlerinden almıştır. Dolayısıyla mesele hadislere önceki âlimlerin gösterdiği türden bir ‘kaynak oluşturma’ gayreti değildir.

Hocam Abdülfettah Ebu Gudde ile sohbet ettiğimiz esnada İmam Nevevî’nin evliyaullahtan olmasına ne diyeceğini kendilerine sormuştum da “öyle şey olmaz!” diyerek, Nevevî’nin evliyaullahın sultanı sayılacağını söylemişti. Gerekçesini de şu minvalde ifadelerle izah etmişti: Bir şeyhi ona bağlı silsiledeki insanlar över, İmam Buharî’yi hadis ehli över, İmam Malik’i Malikîler över, bir zatı ona bir yönden bağlı kişiler över ama kelime-i tevhide iman edip de Nevevî’yi övmeyen kimse yoktur.

Ümmetin ittifakıyla evliyadan bir zattır.

Şüphesiz ki kabir âlemine gitmiş kimselere ne olduğunu sadece Allah Teâlâ bilebilir, biz toprağın altındakilere ne olacağının tayin edicileri değiliz fakat zahirle hükmettiğimizde, Resûlullah aleyhisselamın ifadesiyle, “gördüğümüzde bize Allah’ı hatırlatan” insanların veli olduğunu biliyoruz. Nevevî de bize onu değil mezarını bile görmediğimiz hâlde Allah’ı, Resûlullah’ı hatırlatıyorken ve yüz binlerce insan misvak sünnetinin önemini, sabah namazında camiye gitmenin heyecanını ondan öğrenmişken veli olduğunu söylememiz nasıl mümkün olmasın?

Babası salih ve değerli bir insan olan Nevevî’nin sülalesinde bir bereket bulunduğunu söylemek mümkün olabilir. Fakat esmer, cüssesiz ve ufak tefek bu adamın hem kendi zamanında hem şu yaşadığımız devirde bile ilminin ve abidliğinin şöhretine nasıl erdiğini bilmemiz çok önemlidir; böylece bizim de aslında neyi kaybettiğimizi anlamamız mümkün hâle gelecektir. Çünkü bunun diplomalı, okumuş ve yazmış nice kimsemiz olduğu hâlde onların peşinden neden gidemediğimizi de açıklayan bir tarafı vardır.