İbnü'l-Esîr

“el-KÂMİL ve ÜSDÜ’L GÂBE MÜELLİFİ”

Ebu'l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 630/1233)

Hayatı: 555/1160 yılında Cizre'de doğdu. Babası Ebu’l-Kerem, İmâdüddin Zengî döneminde vezir Cemâleddin'in Cizre'de­ki naipliğini ve Mevdûd b. İmâdüddin Zengî dev­rinde ise Dîvânü'l-Harâc[1] reisliği gibi devlet görevlerini yapmıştır. Diğer yandan ise ticaret­le ve çiftliğinde tarımla meşgul olmuştur. Aile Bekir b. Vâil kabilesinin Şeybânoğulları koluna mensuptur. Babaları ileride “İbnü’l-Esir”[2] lakabını taşıyacak olan oğulları Mecdüddin, İzzeddin ve Ziyâeddin'in öğrenimiyle yakından ilgile­ndi. İyi bir öğrenim görmeleri için daha sonra Musul'a çekilerek[3] onları en yetkili hocalara gönderdi.  Her biri İslamî ilimlerde bu lakapla meşhur oldular.[4]

      İbnü’l-Esir (İzzeddin) ömrünün son yıllarında kendini hadis ilmine vakfe­derek ilerlemiş yaşına rağmen bu alanda öğrenci yetiştirip özellikle sahabe biyog­rafilerine ve hadis râvilerinin nisbelerine dair eserler verdi. 25 Şâban 630'da (6 Haziran 1233) Musul'da vefat etti. Musul'daki kabrinin üzerinde bugün 1939'da yaptırılan büyük bir türbe bulun­maktadır.

Tahsili: Tahsiline Musul’da başlayıp Şam, Kudüs ve Haleb’te devam etti. Daha sonra Bağdat’a gelerek burada çeşitli âlimlerden dil, hadis, edebiyat ve tarih okudu. Bağdat’taki tahsilini tamamlayarak[5] Musul’a geri döndü. Burada tarihle uğraşmaya başladı. Kudüs'ün fethinden sonra 584'te (1188) Dımeşk'te Selâhaddîn-i Eyyûbî ile görüşen ve Hittîn Savaşı’nın cereyan ettiği alanı gezen İbnü'l-Esîr; Antakya Prinkepsliği topraklarının fethi için girişilen sefere, Musul askerlerinin yanında, tarihçi olarak katıldı.[6] Yirmi bir yaşında iken hacca gitti ve Haremeyn'de bazı âlimlerle görüşüp onlardan hadis öğrendi. Dönüş yolunda bir süre Bağdat'ta kalarak Şâfiî fakihi Şeyh Ebu'l-Kâsım Yaîş ile hadisçi İbn Sükeyne'nin derslerine devam etti.[7] Hayatının geri kalan kısmında kitap telifi ile meşgul oldu.

İlmî Kişiliği ve Tarihçiliği: İbnü’l-Esîr, Muhammed Cerîr et-Taberî'nin izleyicisidir.[8] Taberî ve Mesûdî gibi en büyük İslâm tarihçilerindendir. Tarih sahasında dört önemli kitabı zamanımıza ulaşmıştır. Bunların en önemlisi 10 büyük cilt halinde te'lif ettiği el-Kâmil' fi't-Târih adlı büyük İslâm Tarihi’dir.[9] Bu eseriyle haklı bir şöhrete kavuşan İbnü'l-Esîr, tarihini yalnız rivayete değil, aynı zamanda gözlemlere de dayandırmak için birkaç kez Hicaz bölgesine kadar gitmiştir.[10] Aynı za­manda hadiste hafızlık derecesine ulaş­mış, usûl-i hadis, siyer, edebiyat, ensâb ve eyyâmü'l-Arab'da da üstad sayılmış, evi her zaman âlim ve ediplerle dolup taşmıştır.[11]

Kişiliği ve Karakter Yapısı: Hafızası çok kuvvetli, zeki ve müte­vazı bir insandı. Makam ve mevki sahibi olmayı istememiş, kendisine itibar gös­teren Zengîler'in ve Eyyûbîler'in yaptıkları bütün devlet görevi tekliflerini geri çevirmiştir.[12]

Hakkında Söylenenler: İbn Hallikân, Halep'e yaptığı ziyaret sırasında, İbnü’l-Esîr'in 626/1229’da el-Melikü'l-Azîz'in ata­beği Şehâbeddin Tuğrul tarafından say­gın bir misafir olarak ağırlandığını bizzat gördüğünü söyler ve onu mütevazı, ah­lâk ve fazilet âbidesi bir âlim olarak tanı­tır. Kendisinin de onun ilminden istifade ettiğini belirtir (Vefeyât, 111, 349).[13] Aynı zamanda onu ha­dis usulü ve hıfzında da “imam” olarak tasvir etmektedir.[14]

Eserleri:  

1. el-Kâmil fi't-Târîh: İbnü'l-Esîr'e ortaçağın en büyük ve en güveni­lir tarihçilerinden biri olma vasfını kazan­dıran umumi tarih kitabıdır. Bu kitap ilk defa Carolus Johannes Turnberg tarafından yayımlanmış (Leiden 1851-1876), daha sonra çeşitli baskıları yapılmış ve Türkçeye Prof. Dr. Ahmet Ağırakça[15] ve Prof. Dr. Mertol Tulum tarafından çevrilmiştir (İstanbul, Bahar yayınları, c. 1-13, 1986).

    el-Kâmil, dünyanın yaratılışıyla başlar. Peygamberler Tarihi’nden sonra Roma, Yunan, Selevkiler, Yemen ve Cahiliye devri Arapları anlatılır. Eyyamu’l-Arab hakkında ayrıntılı bilgi verilir. Bir ciltte bunlar anlatıldıktan sonra Hz. Peygamber’le İslâm Tarihi başlar. Hicretten sonra olaylar yıl yıl anlatılarak 628/1231 yılı sonuna kadar gelir. İbnü’l-Esîr'in bu eseri, kendi devrinden itibaren dünya çapında haklı bir şöhret kazanmış, bundan sonra İslâm ve Türk tarihiyle uğraşanların başlıca kaynaklarından biri olmuştur.[16] Bu özelliğini bugün de korumaktadır.

Eser ana hatlarıyla siyasî-askerî bir İslâm tarihidir.[17] İslam tarihçiliği için önemli bir eserdir. Önemini ve değe­rini artıran nedenlerden biri de, Batı İslâm dünyasına dair birçok bilgiler vermiş olmasıdır. Çünkü kendi zama­nına kadarki doğuda yetişmiş tarihçiler, batıdan hiç söz etmemiş veya pek az bilgi vermişlerdir. el-Kâmil'in biçimi Târih el-Umem ve'l-Mülûk'u an­dırmaktadır. Fakat el-Kâmil, birçok konuda da­ha toplayıcı ve daha canlıdır. Müellif üslûptaki kuruluğa rağmen, konunun uygun düştüğü yerlerde gerçek birer dram levhası oluşturmak gücünü göstermiştir.[18] el-Kâmil batı ilim dünyasında da referans kabul edilmiş, ilim dünyasının en çok müracaat edilen eserleri içinde yerini almıştır.

2. et-Târîhu'l-Bâhir fi'd-Devleti'l-Atâbekiyye (Târîhu'd-Devleti'l-Atâbekiyye fi'l-Mevsıl): İbnü'l-Esîr bu eserini Zengîler'in İslâm'a, Müslümanlara, ailesine ve şahsına yaptıkları iyilikleri vefa duygusuyla dile getirmek, isim­lerini ebedîleştirmek ve onları dünyaya örnek bir hanedan olarak tanıtmak ama­cıyla yazmıştır.[19]

3. Üsdü'l-Gâbe fî Ma­rifeti’s-Sahâbe (Ahbârü's-Sahâbe): Sahâbîlerin hayatı hakkında yazılmış olup bu tür eser­ler arasında çok seçkin bir yere sahiptir. Alfabetik olarak tertip edilmiştir. Eser ilk defa Mısır'da yayımlanmış (1863-1869), daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır.[20]

4. el-Lübâb fî Tehzîbi'l-Ensâb: Semânî'nin Kitab el-Ensâb'ının ilaveli ve tashihli muhtasarıdır. Üç cild halinde tertip ettiği bu kitabın mukaddimesinde, telif esnasında göz önüne aldığı kuralları dokuz madde halinde sıralamıştır. Sahasındaki önemli müracaat kitaplarındandır. Wüstenfeld tarafından 1835 yılında Göttingen'de, 1358 (1356) yılında Kahire'de, daha sonra Beyrut'ta olmak üzere defalarca yayımlanmıştır.[21] İbn Hallikân'ın, kendi zamanında çok yaygın olarak kullanıldığını belirttiği eser (Vefeyât, 111, 349) İslâm toplumunun sosyal ya­pısı açısından zengin malzeme içerir. Suyûtî de kitabı Lübbü'l-Lübâb fî Tahrîri'l-Ensâb adıyla ihtisar etmiştir.

İbnü'l-Esîr'in bunlardan başka Târîhu'l-Mevsıl adlı tamamlanmamış bir çalışması bulun­makta, ayrıca diğer bazı eserler de ona nisbet edilmektedir (Muhammed b. Ab­dullah el-Hamdân, s. 99-104).[22]

Metodu: İbnü'l-Esîr rivayetleri değerlendirirken ihtiyatlı davranmasıyla, haberleri tahlil ve tenkit süzgecinden geçirdikten sonra kul­lanmasıyla ve yalnız güvenilir kaynaklara başvurmasıyla tanınmıştır. Bir tarihçi sı­fatıyla geçmişe ait bilgilerden, örnek ha­dise ve tecrübelerden faydalanılması ge­rektiğini, tarihin iyi ve kötü yönleriyle te­kerrürden ibaret olduğunu, dolayısıyla in­sanların ondan ibret alarak kendilerine yön vermelerini ve ahiret hayatı için de azık hazırlamalarını tavsiye eder.[23]

Tarihçi İbnü’l-Esir, eserinin girişinde, zamanında tarihe karşı rağbet gösterilmemesinden, kültürlü olduklarını iddia eden kimselerin bilgisizliğinden acı bir dille yakınır ve bu anlayışı çürütmek için tarihin gerekliliği ve önemine iliş­kin anlamlı görüşler ortaya koyar. O zamana kadar tarih yazarlarının izledikleri metodu eleştirdikten sonra, el-Kâmil fi't-Târih'i yazarken izlediği metod konusunda önemli açıklamalar verir:[24] "İşte bundan dolayı hadisenin tamamını, konuyu bozmadan bir araya topladım. Bunları ardı ardına bir birini takip eder şekilde sıraladım. Eğer herhangi bir yörede kısa süreli hâkimiyet kuran bir hâkimden bâhsettiysem, onun tüm haberle­rini baştan sona kadar anlattım. Çünkü onunla ilgili haber­ler birbirinden ayrılırsa bir şey anlaşılmaz. Yine her sene­nin sonunda, sene içinde vefat eden bilginleri, toplumun ile­ri gelenlerini adlarıyla zikrettim. Lafızda ve okunuşta şüp­heli isimleri şüpheyi giderecek şekilde not ettim. Eserin ço­ğunu yazdıktan sonra, ortaya çıkan ve peşi sıra gelen bir ta­kım olaylar sebebiyle uzun müddet ondan ayrı kaldım. Bu­nunla beraber yine de kusurlarım vardır. Bu kusurların ka­lemimden çıktığını ve onun sebebiyet verdiğini söyleye­mem. Aksine bilmediklerimin bildiklerimden çok olduğunu itiraf ediyorum. Kitabımın anlamına uygun bir isim aradım ve ona el-Kamil fi't-Tarih adını verdim." (İbnü'l-Esîr, Târîh el-Kâmil, 1/403. Mısır Baskısı).