İbn Kuteybe
Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö. 276/889)
Hayatı: Tarih, hadis, Arap dili ve edebiyatında önemli bir yeri olan İbn Kuteybe, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ile aynı dönemde yaşamıştır.[2] Doğum yeri ve tarihi hakkında kesin bilgi olmamakla beraber 213/828 yılında Kûfe'de (İbnü'n-Nedîm, s. 115), yine aynı tarihte Bağdat'ta (Hatîb, X, 170) dünyaya geldiği bilgisi yer almaktadır. İbn Kuteybe dedesine nisbetle Kutebî, babasının da Mervli olması sebebiyle Mervî nisbetleriyle anılır.
Ailesi Merv'den Irak'a göç etmiştir. Müslümanlığı kabul ettikten sonra da Araplaşmıştır. Ailesi ilim geleneğine sahiptir. Uyûnü'l-Ahbâr adlı eserinde babasından zaman zaman nakillerde bulunması onun kültürlü bir aile çevresinde yetiştiğini göstermektedir.[3] İbn Kuteybe değişik görevler yaptıktan sonra Bağdat’a döndü (30 Ekim 889) yılında burada vefat etti.
Tahsili: İbn Kuteybe’nin ilk hocası babasıdır. Daha sonra dönemin önde gelen âlimlerinden ders okudu. Bağdat'ta Câhız'in öğrencisi oldu ve onun bazı kitaplarını huzurunda okuyarak icazet aldı.[4] Kur'an ilimleri, fıkıh, tefsir, hadis, dil, edebiyat, kıraat, nahiv, lügat ve şiir gibi ilimleri tahsil etti. Hocaları kendi alanlarında otorite sayılan zamanının tanınmış âlimleridir. İshak b. Râhûye, Muhammed b. Ziyâd ez-Ziyâdî, Ebû'l-Hattâb Ziyâd b. Yahya el-Hassânî, İbrahim b. Süfyân ez-Ziyâdî, Ebû'l-Fazl Abbas b. Ferec er-Riyâşî ve Ebû Hatim es-Sicistânî bunlardan bazılarıdır. Kendisi zamanla bu ilim dallarında otorite sayılacak seviyeye ulaştı.
İlmi Kişiliği[5] ve Görevleri: İbn Kuteybe, çağının en seçkin kişiliklerinden biridir. Arap dilinin en büyük imamlarından sayılır. Lügat ve nahivde bir otorite olduğu kadar hadis, tefsir ve Kur'an ilimlerinde de tanınmıştı. İbn Kuteybe’nin yaşadığı dönem Abbasilerin ilim ve medeniyette zirve olduğu dönemdir. O, geniş kültür birikimiyle devlet adamlarının da dikkatini çekmiştir.
İbn Kuteybe, gençliğinde Mu'tezile âlimleri arasında yapılan ilmî tartışmalara katılmış ve fikirlerinden oldukça etkilenmiştir. Bu durum kelam ilmine eğilmesine neden olmuştur. Bundan sonra muhaddislerin toplantılarına katıldı. Bu süre içinde Bağdat’ta hem ilmiyeden hem de idareden birçok üst düzey insanla tanışma imkânı buldu. Büyük bir ihtimalle 236'da (850) Edebü'l-Kâtib adlı eserini ithaf ettiği Vezir Ebû'l-Hasan İbn Hakan'ın aracılığıyla Dînever kadısı oldu. Yaklaşık yirmi yıl kadar bu görevde kaldıktan sonra Bağdat'a döndü.[6]
İbn Kuteybe tercümeler kanalıyla dışardan gelen yabancı kültürlerin etkisini kırmaya çalışmış, bunun yanında mutezileye karşı da büyük mücadele vermiştir. Kendisine Ehl-i Sünnet müdafii de denilmiştir.
Hakkında “İbn Kuteybe hakkında kötü söz söyleyen zındıktır.” “Kitaplarının bulunmadığı evde hayır yoktur.” denilerek ilmi kişiliği noktasında farklı bir bakış getirilmiştir.[7]İbn Kuteybe bir şair değil, fakat büyük bir nesir yazıcısıdır. Onun ilmî şahsiyetinin mühim tarafı, edebiyat târihçisi ve münekkid olarak taşıdığı hususiyetlerdir.[8]
Tarihçiliği ve Tesiri:
İbn Kuteybe yaratılıştan başlayıp Abbasî Halifesi Mutasım’ı zamanına
(833-842) kadar geçen olayları yazmıştır. Bu yönü ile ansiklopedik bir tarihçi olma açısından ilk örnekler arasında sayılabilir. Kendisinden sonra gelen tarihçilere kaynaklık yapmıştır. Bunlar İbn Cerîr ve Mes'ûdî gibi büyük tarihçilerdir. Bu yönü ile İbn Kuteybe’nin Kitâb el-Maârif’i, Ebû Hanife ed-Dîneverî’nin Ahbâr el-Tıvâl’i kendilerinden sonra gelen tarihçilere referans olmuştur.
Tarihçilikteki Üslûbu[9]: Dr. Hüseyin Varol üslûbu hakkında şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “Uslûbî hususiyetlerini daha fazla, mukaddimelerinde görürüz. Eserlerinin hepsinde olduğu gibi, en küçük fasıllarda bile bir plan tatbik eder. Bu planda herhangi bir boşluk veya ihmale yer vermemeye azami gayret gösterir. Bölümlerde, fasıllarda, paragraflarda ve cümlelerde tertip, dikkat, insicam ve münasebetleri birbirine zincirleyerek, bütünlüğü sağlayan bir mevzu ve fikir akışı, İbnu Kuteybe’nin uslûbî özelliklerindendir.”[10]
Eserleri:
A) Tarih ve Muhâdarât
1. Uyûnü’l-Ahbâr: İbn Kuteybe'nin kültür zenginliğini ortaya koyan kitap, bir mukaddime ve on bölümden oluşmaktadır. Müellif eserde devlet adamlarında bulunması gereken özelliklerle savaş, seyyidlik, ilim, zühd, dostluk ve kadın gibi çok çeşitli konuları inceleyerek eski Arap kültürünün bir özetini yapar. Brockelmann, eserin ilk dört bölümünü (Kitâbü's-Sultân [1900], Kitâbü'l-Harb [1903], Kitâbü's-Südüd 11906), Kitâbü't-Tabâîc (1908]) Weimar ve Strassburg'da neşretmiştir.
2. el-Evâ'il: Çeşitli ilim, meslek ve sanat dallarının ilk temsilcilerini ele alan eser, Muhammed Bedreddin el-Kahvecî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1407/1987).
3. el-Ma’ârif: Eserde, Hz. Âdem'den İslâm'ın doğuşuna kadar olan dönem özetlendikten sonra İslâm'ın başlangıcından Halife Müstaîn Billâh'ın (ö. 252/866) son zamanlarına kadar geçen devirler hakkında ansiklopedik bilgi verilmiştir. İlk olarak Ferdinand Wüstenfeld tarafından neşredilen eserin (Göttingen 1850) ilmî neşrini Servet Ukkâşe gerçekleştirmiştir (Kahire 1960, 1969, 1981, 1992). Eser Hasan Ege tarafından el-Ma’ârif, Nebiler ve Sahabilerin Sireti adıy
B-Tefsir ve Hadis.
1. Te’vîlü müşkili'l-Kur'ân
2. Ğarîbül-Kur’ân. (Te'vîlü Müşkili'l-Kur'ân'ın bir devamıdır.)
3. Tefsîru Sûreti'n-Nûr (Kahire 1343).
4. el-Müştebih mine'l-Hadîs ve'l-Kur'ân.
5. Te'vîlü Muhteli-fi'l-Hadîs. Hadis Müdafası, çev. M. Hayri Kırbaşoğlu, Kayıhan Yayınlan, İstanbul, 1979. (R.)
6. Garîbü’l-Hadis.
7. Islâhu Galati Ebî Ubeyd fî Garîbi'l-Hadîs.
8. el-Mesâ’il ve'l-Ecvibe fi'l-Hadîs ve’l-Luğa. Kitâbü'l-Mesâ’il ve'l-Cevâbât.
C- Dil, Edebiyat ve Lügat
1.Edebü'l-Kâtib
2. eş-Şi'r ve’ş-Şu'arâ
3. Me’âni'ş-Şi’ri'l-Kebîr.
4. Telkînü'l-Müte’allim Mine'n-Nahv.
5. el-İştikâk
D- Fıkıh ve Kelâm
1. Kitâbü'l-Eşribe ve'htilâfi'n-Nâs fîhâ (Kitâbü İhtilâfi'l-ulemâ fimâ yehillü mine'l-eşribe ve yahrumü ve hüccetü külli ferîk minhüm, Ki-tâbü'ş-Şarâb).
2. Kitâbü'l-Meysir ve'l-Kıdâh.
3. el-İhtilâf fi’l-Lafz
E- Diğer Eserleri
1. Fazlü'l-Arab ve't-Tenbîh alâ Ulûmihâ.
2. İbâretü'r-Rü’yâ (Ta’bîrü'r-Rü’yâ, Te'vilü'r-Rü'yâ)
3. Delâilü'n-Nübüvve (A’lâmû'n-Nübüvve).
4. Kitâbü'l-Envâ fî Mevâsimi'l-Arab
5. Risâle fi’l-Hat ve’l-Kalem
F) İbn Kuteybe'ye Nisbet Edilen Eserler
1. el-Cerâsîm.
2. el-İmâme ve's-Siyâse.
3. Vasiyyetü İbn Kuteybe li-Veledihî
4. Kitâbü'l-Elfâzi'l-Muğrebe bi'l-Elkâbi'l-Mu'rebe
[5] Hakkında yapılan Tez ve yazılan Makaleler: Hicri III. asırdaki tefsir çalışmaları ve İbn Kuteybe'nin tefsir anlayışı, Mustafa Kurt, Marmara Ü. SBE; İbn Kuteybe'nin tarihçiliği [Thesis on the historianship of Ibn Kutaybah], Hüsnü Özer, Ankara Ü. SBE; İbn Kuteybe`nin kelami görüşleri ve el-İhtilaf fi`l-Lafz adlı eseri [Opinios of İbn Kuteybe and also the book that he wrofe el-İhtilaf fi`l-Lafz], İbrahim Sakarya, Sakarya Ü. SBE; İbn Kuteybe ve hadis anlayışı [Ibn Qutayba end his hadith perception], Hatice Dülber, Ankara Ü. SBE; Hüseyin Varol, İbnu Kuteybe ve Eserleri, Atatürk Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6. Sayı-Erzurum.
[8] Dr.Hüseyin Varol, İbnu Kuteybe ve Eserleri, Atatürk Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6. Sayı Erzurum.
[9] İbn Kuteybe'nin Tarihçiliği, Hüsnü Özer, Danışman: Doç. Dr. İbrahim Sarıçam, Ankara Üniversitesi - Sosyal Bilimler Enstitüsü. “Prof. Dr. İbrahim Sarıçam Ankara Ü. İlahiyat Fakültesinde İslam Tarihi öğretim üyesidir. Siyer ve İslam Tarihi ile ilgili önemli çalışmaları vardır. Bunlar içinde dikkate değer olanı: Hz. Peygamber ve Evrensel Mesajıdır. Nu eser Diyanet İşleri başkanlığı yayınları içinde neşredilmiştir.”