Moğultay b. Kılıç



Ebû Abdillâh Alâüddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî (ö. 762/1361)

Hadis hâfızı, tarih ve ensâb âlimi.

Hayatı: Aslen Anadolu Türklerindendir.[1] 689’da (1290) Kahire’de dünyaya geldi. Kaynaklarda adı Muğaltay (Mugaltay), Muğlatay ve babasının adı Kalîç şeklinde yanlış okunmuştur. Moğultay b. Kılıç 24 Şâban 762’de (29 Haziran 1361) Kahire’de vefat etti, cenaze namazını Kadı İzzeddin İbn Cemâa kıldırdı ve Reydâniye’de (Ridâniye) defnedildi.[2]

Tahsili: Çocukluğunda kendisinden ok talimi istenirken o, ilim meclislerine gitmeyi tercih etmiştir. 715’te (1315) hadis öğrenmeye başlamıştır. Zamanının önde gelen birçok âliminden ilim tahsil etti. Bunlar içinde İbn Seyyidünnâs dikkati çeken ve tanınmış olanlardan biridir.[3] Özellikle Arap Dili, ensâb ve şiire olan merakı sebebiyle bu alanlarda kendini yetiştirdi. Asıl ilgi alanı hadis ilmi olmuştur. Bu alanla ilgili geniş bir kütüphaneye sahiptir.[4]

Görevleri: Hocası İbn Seyyidünnâs’ın vefatı üzerine (734/1334) Zâhiriyye Medresesi hocalığına getirilmiştir.[5] Bunun dışında Kahire’nin önde gelen medrese ve diğer ilim mekânlarından; Kal’a Camii, Sargatmış Medresesi, Salih Talâyî Camii, Necmiyye Medresesi (Sâlihiyye), Rükneddin Baybars Hankâhı, Mecdiyye Haliliyye Medresesi, Mühezzebiyye Medresesi, Karasungûriyye Medresesi, Muzafferiyye, Baybarsiyye ve Nasırıyye’de hadis müderrisliği yapmıştır.[6]

İlmî Kişiliği: Okuduğu eserlerde gördüğü hataları düzeltmek ve bu eserlere ilâvelerde bulunmak en önemli meşgalesiydi. Moğultay’ı Ebû’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Râfi‘ ve Ebû’l-Mehâsin el-Hüseynî ile kıyaslayan Zeynüddin el-Irâkī, eserlerinde bazı yanlışlar bulunmakla beraber onun diğerlerinden daha geniş bir kültüre sahip olduğunu ve ensâbı hepsinden daha iyi bildiğini söyler.[7] Daha sonra sahasında meşhur olan birçok talebe/âlim yetiştirmiştir. Kendisinden ve eserlerinden istifade edilmiştir. Bunlar içinde Bedreddin Zerkeşî (794/1391), İbn Hacer Askalânî (852/1448), Ebû’l-Kasım Necmeddin İbn Fehd (885/480), Şâmî (942/1535), Kastallânî, Diyarbekrî, Takıyyüddin el-Fâsî (832/1428), Sehâvî (902/1496), es-Semhûdî (911/1505) en çok bilinenlerdir.[8]

Moğultay b. Kılıç’ın ilmî şahsiyetinin öne çıktığı yıllar, hicri sekizinci asrın ilk çeyreğidir. Memlûklerde ilim ehlinin mevkiinin yükselişe geçtiği bu altın yıllar, hicri onuncu asra kadar devam eder. Bu dönemde hoca ile talebeler âdeta birbirinden ayrılamayacak seviyede eserler kaleme almaktadır. Zira hocalarının eserlerini ikmal ve istidrak eden birbirinden değerli talebeler yetişmiştir bu dönemde. Hicri sekizinci asrın bu güzide muhaddislerinin eserleri, daha sonra gelen nesiller tarafından esas alınmaya başlanmıştır.[9]

Hakkında Söylenenler: İbn Fehd şöyle der: “Moğultay b. Kılıç, yaşıtları gibi ata binme ve ok atma yerine ilmî eserlere düşkün, yazmaya ve okumaya karşı çok gayretli idi. Onun gerçekten çok kitabı vardı. Vefat edinceye kadar da yazmaktan ve okumaktan hiç ayrı kalmadı.”[10]

Eserleri: Hadis, siyer, fıkıh, lügat ve ensâba dair 100’den fazla çalışması bulunduğu kaydedilen müellifin belli başlı eserleri[11] şunlardır:

1. ez-Zehrü’l-bâsim fî sîreti (siyeri) Ebi’l-Ķâsim: Süheylî’nin er-Ravżü’l-ünüf’ünü tenkit ve tashih etmek amacıyla yazılan kitap, ilim adamları arasında ilgi görmüş, hocası Hatîb el-Kazvînî’nin isteği üzerine müellif eserini el-İşâre ilâ sîreti’l-Mustafâ ve târîhi men ba’dehû mine’l-hulefâ (Telhîsu Sîreti’l-Mustafâ, es-Sîretü’n-nebeviyye, es-Sîretü’l-muhtasara, es-Sîretü’s-sugra) adıyla ihtisar etmiştir. Hülâgû’nun Bağdat’ı istilâsına kadar (656/1258) halifelerden de kısaca söz eden bu muhtasarı, Takıyyüddin el-Fâsî el-Cevâhirü’s-seniyye fi’s-sîreti’n-nebeviyye adıyla kısaltarak el-İķdü’s-semîn’in baş tarafına koymuş ve bu konuda birçok kitap bulunmasına rağmen sadece ona dayandığını söylemiştir (el-İķdü’s-semîn, I, 217-279). Zeynüddin el-Irâkî’nin eseri manzum olarak Nazmü’s-sîreti’l-muhtasara adıyla kısalttığı kaydedilmektedir. (Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân, s. 430) el-İşâre adı bilinmeyen bir müellif tarafından ihtisar edilip basılmış (Kahire 1326), ayrıca Muhammed Nizâmeddin el-Füteyyih’in tahkikiyle yayımlanmıştır (Dımaşk-Beyrut 1416/1996). Moğultay b. Kılıç’ın çağdaşlarından Ebû’l-Berekât Muhammed b. Abdürrahîm, ez-Zehrü’l-bâsim’i sadece Süheylî’ye yapılan itirazları bir araya getirmek suretiyle kısaltmıştır.[12] İlk bölümü Peygamberimizin (s.a.s) isimleri, künyesi, nesebi şerifleri ile başlar. Vilâdeti, peygamberlik öncesi meydana gelen olaylar, vahyin başlaması, evliliği, Habeşistan’a ve Medine’ye yapılan hicret, İsra ve Miraç, İslam’a davet yılları, Medine’ye hicret sonrası olaylar, gazalar, seriyyeler ve elçilerin gönderilmesi, Mekke’nin Fethi, Huneyn, Tebük gazveleri ve Efendimizin (s.a.s) ahirete irtihali gibi temel siyer konularını ihtiva etmektedir. Bölüm Peygamberimizin (s.a.s) hizmetçileri, kullandığı binitleri, savaş malzemeleri, giysileri, kâtipleri, zevceleri ve ahlakı, fazileti, mucizeleri ile hasâise* dair konularla bitirilmektedir.[13]

2. İkmâlü (Zeyl alâ) Tehzîbi’l-Kemâl: Müellif, Mizzî’nin Tehzîbü’l-Kemâl’inde gördüğü eksiklikleri tamamlamak için 744’ten (1343) itibaren biyografileri düzeltip bazen da Mizzî’nin eserine almadığı biyografileri ve bilgileri ilâve ederek, özellikle de râvilerin cerh ve ta‘dîli konusunda ek bilgiler vererek aslının hacmine ulaşan on dört ciltlik eserini kaleme almıştır. İbnü’l-Irâkī bu çalışmayı faydalı bulmakla beraber müellifin birçok katı görüşünün bulunduğunu söylemiş, İbn Hacer el-Askalânî de Tehzîbü’t-Tehzîb’de ondan faydalandığını belirtmiştir (I, 8). Moğultay b. Kılıç, daha sonra özellikle Mizzî’nin hatalarını tashih etmek amacıyla yazdığı kısımları iki cilt halinde kısaltmış, Süyûtî bu muhtasara Evhâmü’t-Tehzîb adını vermiştir. Müellifin bu muhtasarı da bir cilt halinde ihtisar ettiği belirtilmektedir. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl’in müellif hattıyla olan nüshaları Millet (Feyzullah Efendi, nr. 1478-1479) ve Süleymaniye (Kılıç Ali Paşa, nr. 190-191) kütüphanelerinde, diğer nüshaları da çeşitli kütüphanelerde (Brockelmann, GAL Suppl., I, 606) bulunmaktadır. Eser üzerinde Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye Külliyyetü’l-hadîs’te yüksek lisans çalışmaları yapılmış (1414/1993, Bedr b. Muhammed b. Muhsin el-Ammâş; 1416/1995, Avvâd b. Humeyd b. Muhammed er-Ruveysî), Muhammed Ali Kâsım Ahmed el-Ömerî, aynı yerde el-Hâfız Moğultay ve Kitâbu İkmâli Tehzîbi’l-Kemâl adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1403/1983).[14]  Müellif, “İkmâlü tehzibi’l kemâl”i 16 yılı aşan bir sürede cüz cüz yazmıştır. Moğultay’ın mukaddimede verdiği bilgilerden Mizzî’nin, Makdisî’nin el-Kemâl fî esmâi’r-rical’ini dağınık bilgilerden derlediği, hazırlarken Makdisî’nin hata yaptığı yerleri tespit ettiği ve tahkik ederek geliştirdiğini görüyoruz. Moğultay şöyle demektedir: “Ben de buna dikkat etmekle birlikte kitaba bir takım ilavelerde bulundum. Maksadım Allah’ın rızasıdır; yanlış bilgiler koymaktan Allah’a sığınırım. Gayem, âlimlerin sözlerini hiçbir şekilde tahrif etmeden uygun yerlerde kaynağından zikretmektir.”[15]

3. el-İ’lâm bi-sünnetihî aleyhisselâm: Müellifin 732’de (1332) Sünenü İbn Mâce’yi şerh etmeye başlayıp beş cilt kadar yazdığı, fakat tamamlayamadığı bu eserin iki ciltten oluşan müsvedde halindeki müellif hattı nüshası Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 362, hicrî 737 tarihli), müellif nüshasından istinsah edilen üç ciltlik bir diğer nüshası da Bankipûr’da (Kettânî, s. 404) bulunmaktadır.[16]

4. Hasâisü’n-nebî (el-Hasâisü’n-nebeviyye, Hasâisü’r-resûl, Mu’cizâtü’r-resûl): Rasûl-i Ekrem’in hayatının tarihî seyri içinde hasâise ait bazı konuların kısaca anlatıldığı bu risâlenin yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde (İbrâhim Efendi, nr. 428/4) ve Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de (nr. 229) kayıtlıdır. Brockelmann, eserin Ħasâisü’l-Musŧafâ adıyla yayımlandığını (Kahire 1319) kaydeder. Moğultay’ın A’lâmü’n-nübüvve ve Delâilü’n-nübüvve adlı eserlerinin bulunduğu da belirtilmektedir.[17]

*Hasâis sözlükte meziyetler ve üstün özellikler anlamına gelen bir kavramdır. Hz. Peygambere (s.a.s), Allah'ın lütfettiği özellikleri ifade eden tabir olarak kullanılır. Hasâis aynı zamanda bu konuda yazılmış eserlerin de ortak adıdır. Hasâis müellifleri, Rasûl-i Ekrem'e (s.a.s) münhasır kılınan ilâhî hüküm ve lütufları genellikle farzlar, haramlar, mubahlar ve sadece ona lütfedilen üstünlükler olmak üzere gruplara ayırmaktadırlar.[18]



[1] Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya yazıcılığı, s.192; Müellif hakkında ülkemizde yapılan akademik çalışmalar: İbrahim Tozlu, Moğultay b. Kılıç (ö. 762/1361) ve Hadis İlmindeki Yeri-(Tamamlanmış Doktora Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, Konya 2011; Güllü Yıldız, Siyer Yazıcılığında Şerh-Haşiye Geleneği: Moğultay B. Kılıç (762/1361)-(Tamamlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı.

[2] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229.

[3] İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011, s.53-64.

[4] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229.

[5] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229.

[6] İbrahim Tozlu, Moğultay b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011, s.65- 70; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s.192.

[7] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229.

[8] İbrahim Tozlu, Moğultay b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE-Konya 2011, s.86-88.

[9]İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011, s. 86.

[10] İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011,  s. 44.

[11] Müellifin eserleri hakkında geniş bilgi için bakınız; M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229-231; İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011.

[12] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229.

[13] İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011,  s. 94.

[14] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 229-230.

[15] İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011,  s. 108-109.

[16] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 230.

[17] M. Yaşar Kandemir, DİA, c. 30, s. 230.

[18] İbrahim Tozlu, Moğultay  b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri (Doktora Tezi) Selçuk ÜSBE- Konya 2011,  s. 122.

Yazar: 

Yeni yorum ekle

Image CAPTCHA
Enter the characters shown in the image.